آیه 56 سوره حج

الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ (56)

بعد از آن در وصف قيامت فرمايد:

الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ‌: پادشاهى و فرمانفرمائى در آن روز خاصه ذات خداى تعالى است، يعنى پادشاهى در روزى كه شك كفار و منافقين زايل گردد، يعنى روز قيامت مر خداى را باشد بى‌مدعى و منازعى. روزى كه دعوى ملوك و سلاطين در آن روز نابود و تاج تجبر از سر خسروان بربايند، دعواها منقطع و داعيها مرتفع گردد، و مالك ملك رخت تخيلات و تصورات مملوك را، در قعر درياى اعدام افكند، و رسوم توهمات و تفكرات سلاطين را به صدمت «لمن الملك» درهم شكند و همه را جز اظهار عبوديت و اقرار به عجز و بيچارگى چاره‌اى نباشد، و ملكيت و مالكيت مخصوص گردد به حضرت احديت.

يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ‌: حكم فرمايد به مجازات و پاداش بدون شركت كسى ميان بندگان از مؤمن و كافر و مطيع و عاصى. فَالَّذِينَ آمَنُوا: پس آنانكه ايمان‌

«1». تفسير منهج الصادقين، ج 6، ص 184، چاپ كتابفروشى اسلاميّه.

جلد 9 - صفحه 81

آوردند، وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‌: و بجا آوردند كارهاى شايسته و پسنديده از انواع طاعات و عبادات و خيرات و مبرات، فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ‌: در بهشتهاى پر نعمتند بى‌رنج و محنت.

تنبيه: آيه شريفه آگاهى است بندگان را به اينكه ايمان و بجا آوردن اعمال صالحه شرعيه، نتيجه‌اش بهشت پر نعمت است كه هرگز زوال و فنائى ندارد و بوصف در نيايد. پس طالب چنين نعمت عظمى و جنت عليا، البته در ايمان ثابت و در انجام كارهاى شايسته و پسنديده كوتاهى نورزد و براى مدت كمى از عمر دنيا، نعمت كثير عقبى را از دست ندهد.

الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ (56) وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا فَأُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِينٌ (57) وَ الَّذِينَ هاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ ماتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَ إِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ (58) لَيُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلاً يَرْضَوْنَهُ وَ إِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ (59) ذلِكَ وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ (60)

ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ (61) ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ (62)

ترجمه‌

- پادشاهى در چنين روز براى خدا است حكم ميكند ميان آنها پس آنانكه گرويدند و بجا آوردند كارهاى شايسته را باشند در بوستانهاى پر نعمت‌

و آنانكه كافر شدند و تكذيب نمودند آيتهاى ما را پس آنگروه مر آنها را است عذابى خوار كننده‌

و آنانكه هجرت نمودند در راه خدا پس كشته شدند يا مردند هر آينه روزى دهد البتّه ايشانرا خدا روزى نيكوئى و همانا خدا هر آينه او است بهترين روزى دهندگان‌

هر آينه در آورد ايشانرا در جايگاهى كه ميپسندند آنرا و همانا خدا هر آينه داناى بردبار است‌

امر از اين قرار است و كسيكه عقوبت نمايد بمانند آنچه عقوبت شده بآن پس ستم شود بر او هر آينه يارى ميكند او را خدا بدرستيكه خدا هر آينه گذشت كننده آمرزنده است‌

اين براى آنستكه خدا داخل ميكند شب را در روز و داخل ميكند روز را در شب و آنكه خدا شنواى بينا است‌

اين براى آنستكه خدا او است حقّ و آنكه آنچه را ميخوانند غير از او آن باطل است و آنكه خدا او است بلند مرتبه بزرگ.

تفسير

- خداوند متعال بمناسبت ذكر قيامت در آيه سابقه شمّه‌ئى از اوصاف آنروز را بيان فرموده باين تقريب كه در چنين روز پادشاهى و فرمانفرمائى مخصوص بذات اقدس احديّت است پس حكم ميفرمايد ميان مردم بعدل كسانيرا كه در دنيا داراى عقائد حقّه و اعمال صالحه بودند در بهشت عنبر سرشت كه باغهائى است مملوّ از نعمت بى‌رنج و محنت جاى ميدهد و كسانيرا كه كافر شدند و تكذيب نمودند آيات الهى را كه از آن جمله امير المؤمنين و اولاد طاهرين او است بعذابيكه خوار و ذليل كننده آنها است گرفتار ميفرمايد و از جمله اعمال صالحه بعد از ايمان بخدا و رسول و اولياء او هجرت و مفارقت از اوطان است براى رضاى خدا خواه با پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم باشد خواه با امام عليه السّلام خواه براى آن باشد كه در وطن نتواند بوظيفه‌

جلد 3 صفحه 618

دينى خود عمل نمايد خواه براى آنكه عمل بتكليف دينى متوقف بر مسافرت باشد مانند جهاد و طلب علم و زيارت اماكن مقدسه پس اگر در آنراه كشته شود يا بميرد خداوند باو روزى خوبى عطا ميفرمايد كه چشم از آن بر ندارد براى خوبى او و خداوند بهترين روزى دهندگان است چون رزقش بيحساب است و ظاهرا اين در عالم برزخ باشد چون بعدا فرموده داخل ميفرمايد ايشانرا البتّه در منزلى كه پسند آنها است زيرا هر چه دلشان بخواهد و چشمشان از آن لذّت برد در آنجا موجود است اين در صورتى است كه مدخل اسم مكان باشد و بفتح ميم نيز قرائت شده و اگر مصدر باشد بايد بكيفيّت دخول در بهشت و استقبال ملائكه و حور العين و ساير تشريفات ورودى مؤمن حمل شود كه موجب خوشنودى او خواهد شد و خداوند عالم باحوال بندگان است از خوب و بد و تعجيل در عقوبت آنها نميفرمايد و در جوامع روايت نموده كه بحضرت رسول عرضه داشتند ما دانستيم ثواب كسانيرا كه در ركاب مبارك شهيد شدند و جهاد نموديم با تو مانند ايشان آيا براى ما هم اجرى هست اگر بميريم در ركاب تو پس اين آيه و آيه قبل نازل شد پس از اين خداوند تسجيل فرمود مطالب سابقه را بكلمه ذالك كه در مقام تقرير و تأكيد استعمال ميشود و ترجمه آن گذشت و بيان فرمود كه كسيكه عقوبت و تلافى نمايد از تعدى و جورى كه باو شده بمانند آن نه زيادتر اگر آنشخص باز مورد تعدى و ستم گرديد البتّه خدا يارى ميفرمايد او را و اگر خطائى از او سر زده باشد در مقام قصاص براى آنكه سهوا تجاوزى از حدّ نموده باشد يا آنكه عفو نكرده با آنكه عفو مستحبّ است و ترك آن سزاوار نيست خداوند از او ميگذرد چون اهل عفو و مغفرت است و تعبير بعقوبت در دو جا براى جور شدن كلام است و در بديع آنرا ازدواج گويند و الا آنچه اوّل واقع ميشود عقوبت نيست و بعضى گفته‌اند جمعى از مشركين در اواخر ماه محرّم بجمعى از مسلمانان حمله نمودند و آنها ناچار بدفاع شدند و غلبه كردند ولى دلتنگ شدند كه مبادا تقصير كرده باشند لذا اين آيه نازل شد ولى قمّى ره فرموده اين آيه در باره پيغمبر و اهل بيت اطهار او نازل شده كه اولا كفّار او را بظلم و تعدّى از مكّه معظّمه اخراج نمودند و آنحضرت در بدر تلافى فرمود و آنها

جلد 3 صفحه 619

بعدا از اهل بيت او انتقام كشيدند و يزيد پليد در اشعار خود به اين معنى تصريح نمود و اين ظلمى بود كه از آنها بر تلافى كننده از ظلم واقع شد و خداوند او را بوجود امام قائم يارى خواهد فرمود و اين براى آنستكه خداوند بر هر امرى قادر است و چنانچه دائما از دقائق و آنات شب ميكاهد و داخل در روز ميكند و از روز داخل در شب ميفرمايد ميتواند روز روشن ظالم را مانند شب تار نمايد و انتقام مظلوم را هر وقت باشد از او بكشد و خدا ميشنود دعاى مظلوم را و مى‌بيند تعدّى ظالم و تجاوز منتقم و عدم تجاوز او را و اين قدرت و قوّت و عظمت براى آنستكه او حقّ ثابت موجود و غير او باطل متزلزل نابود است و او برتر و بالاتر است از آنكه شريك داشته باشد و بزرگى او بوصف در نميآيد ..

المُلك‌ُ يَومَئِذٍ لِلّه‌ِ يَحكُم‌ُ بَينَهُم‌ فَالَّذِين‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ فِي‌ جَنّات‌ِ النَّعِيم‌ِ (56)

سلطنت‌ و مالكيت‌ ‌در‌ روز قيامت‌ مختص‌ّ بذات‌ اقدس‌ ‌او‌ ‌است‌ حكم‌ مي‌فرمايد ‌بين‌ بندگانش‌ ‌پس‌ كساني‌ ‌که‌ ايمان‌ آوردند و عمل‌ صالح‌ دارند ‌در‌ بهشتها متنعّم‌ بنعم‌

جلد 13 - صفحه 324

الهي‌ مي‌شوند.

(المُلك‌ُ يَومَئِذٍ لِلّه‌ِ): هميشه‌ مالكيّت‌ ذاتيّه‌ مختص‌ّ بذات‌ ‌او‌ ‌است‌ لكن‌ ‌در‌ دنيا بسياري‌ دعوي‌ ملكيّت‌ ميكنند يكي‌ سلطنت‌ يكي‌ رياست‌ يكي‌ دولت‌ يكي‌ ثروت‌ و نحو اينها لكن‌ ‌در‌ قيامت‌ تمام‌ ضعيف‌ «لا يَقدِرُون‌َ عَلي‌ شَي‌ءٍ) هستند.

(يَحكُم‌ُ بَينَهُم‌): حكم‌ حكم‌ ‌او‌ ‌است‌ احدي‌ اختيار ندارد: «يَوم‌َ لا تَملِك‌ُ نَفس‌ٌ لِنَفس‌ٍ شَيئاً» انفطار آيه 19.

(فَالَّذِين‌َ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات‌ِ فِي‌ جَنّات‌ِ النَّعِيم‌ِ): تفسيرش‌ واضح‌ مكرّر بيان‌ ‌شده‌.

]

(آیه 56)- سپس به حاکمیت مطلقه پروردگار در روز رستاخیز اشاره، کرده می‌گوید: «حکومت و فرمانروایی در آن روز مخصوص خداست» (الْمُلْکُ یَوْمَئِذٍ لِلَّهِ).

البته این اختصاص به روز قیامت ندارد، امروز و همیشه حاکم و مالک مطلق خداست، منتهی در صحنه قیامت بیش از هر زمان این حقیقت آشکار می‌گردد که حاکم و مالک تنها اوست.

و چون مالک حقیقی اوست، حاکم حقیقی هم او خواهد بود، لذا «او در میان همه انسانها (اعم از مؤمن و کافر) حکومت و داوری می‌کند» (یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ).

و نتیجه آن همان است که قرآن به دنبال این سخن فرموده: «پس آنها که ایمان آورده‌اند و عمل صالح انجام داده‌اند در باغهای پر نعمت بهشت قرار دارند» باغهایی که همه مواهب در آن جمع است و هر خیر و برکتی که بخواهند در آن موجود است (فَالَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فِی جَنَّاتِ النَّعِیمِ).

ج3، ص227